U sao bào (u não tế bào hình sao): Triệu chứng, nguyên nhân & điều trị

U sao bào (một số người gọi là u não tế bào hình sao hay u sao bào não) là khối u não khá nguy hiểm, có thể làm tổn thương hoặc phá hủy các cấu trúc lành xung quanh, gây ra các biến chứng nghiêm trọng.

U sao bào não có thể xuất hiện ở cả trẻ em và người trưởng thành, đe dọa trực tiếp đến tính mạng của người bệnh. Do đó, người bệnh cần được bác sĩ chẩn đoán, chữa trị sớm. Vậy u sao bào là bệnh gì, triệu chứng và cách điều trị ra sao?

U sao bào là gì?

U sao bào là bệnh lý bắt nguồn từ tế bào hình sao - một loại tế bào thần kinh đệm trong não có hình ngôi sao. Khối u được hình thành khi các tế bào hình sao bị đột biến hoặc hư hỏng, không còn khả năng phát triển một cách có tổ chức. (1)

U não tế bào hình sao là loại u thần kinh đệm phổ biến, ảnh hưởng đến não, có thể tác động vào tủy sống. Trong số các trường hợp u não, u sao bào chiếm khoảng 60%.

Phân loại u tế bào hình sao

Dựa trên hệ thống phân loại của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), u tế bào hình sao được phân loại từ cấp độ thấp đến cao (cấp 1 - 4). (2)

1. U sao bào độ 1: u não tế bào hình sao mức độ thấp

U tế bào hình sao độ 1 thường chỉ xảy ra ở trẻ em và thanh thiếu niên. Đây là dạng u tế bào hình sao phát triển chậm nhất (mức độ thấp). Loại u tế bào hình sao độ 1 phổ biến hơn cả là u tế bào hình sao pilocytic (u tế bào hình sao pilocytic vị thành niên).

2. U sao bào độ 2: u sao bào lan tỏa

U sao bào độ 2 hình sao có thể xảy ra ở trẻ em, thanh thiếu niên và người lớn (phổ biến hơn). Ban đầu chúng là một dạng khối u não phát triển chậm (ở mức độ thấp) nhưng có xu hướng tiến triển lên mức độ cao hơn theo thời gian (trong một vài năm).

U não tế bào hình sao độ 2 còn được gọi là u tế bào hình sao lan tỏa. Cụ thể, những tế bào u tế bào hình sao tiếp cận vào giữa và xung quanh các tế bào thần kinh. Tiên lượng của u tế bào hình sao độ 1 và 2 khác nhau giữa các cá nhân mắc bệnh.

3. U sao bào độ 3: u tế bào hình sao mất biệt hóa

U não tế bào hình sao độ 3 (u tế bào hình sao anaplastic) là một dạng ung thư não ác tính. Nó thường lan sang các phần khác của não. Tiên lượng của khối u não độ 3 (và 4) xấu hơn so với khối u được phân loại độ 1 hoặc 2 nhưng tất nhiên vẫn khác nhau giữa các cá nhân mắc bệnh.

4. U sao bào độ 4: u nguyên bào thần kinh đệm đa dạng

U tế bào hình sao và u nguyên bào thần kinh đệm đa dạng (GBM) về cơ bản là cùng một loại khối u. Vì GBM có thể phát triển từ u tế bào hình sao ở cấp độ thấp hơn nhưng tên gọi sẽ thay đổi khi nó được phân loại cấp độ 4. Điều này phản ánh rằng u sao bào độ 4 thường có các tế bào ung thư khác bên trong nó, chẳng hạn như tế bào ít nhánh.

Triệu chứng phổ biến của u não tế bào hình sao

Biểu hiện lâm sàng của u tế bào hình sao phụ thuộc nhiều vào vị trí của chúng trong não hơn là đặc điểm sinh học vốn có. Một số vùng não có thể chứa những khối u rất lớn trước khi chúng biểu hiện triệu chứng (ví dụ như các vùng ở trán). Trong khi đó, có những vùng não khác mà ngay cả một khối u nhỏ cũng gây ra triệu chứng sớm như yếu chân tay, khó nói, tầm nhìn bất thường.

U sao bào não cấp độ thấp có xu hướng phát triển kích thước lớn hơn trước khi chúng gây ra triệu chứng. Lý do là vì các khối u ở mức độ thấp có xu hướng di dời não hơn là phá hủy nó. Bên cạnh đó, chúng cũng ít gây sưng, phù não hơn so với các khối u ác tính. Các triệu chứng phổ biến của u sao bào hay u não tế bào hình sao gồm có: (3)

• Đau đầu dai dẳng.
• Nhức đầu nặng hơn vào buổi sáng hoặc khiến người bệnh tỉnh giấc khi đang ngủ (dấu hiệu tăng áp lực nội sọ).
• Nhìn đôi hoặc nhìn mờ.
• Giọng nói bất thường.
• Suy giảm khả năng nhận thức.
• Yếu chi.

Nguyên nhân gây u sao bào não

Nguyên nhân chính xác của u sao bào não - u não tế bào hình sao vẫn chưa được xác định rõ ràng. Các nhà nghiên cứu phát hiện ra rằng môi trường hoặc di truyền có thể là nguyên nhân hoặc yếu tố nguy cơ của bệnh. Ví dụ, việc tiếp xúc với bức xạ trong những năm đầu đời và một số đột biến DNA nhất định có thể là nguyên nhân góp phần làm tăng nguy cơ mắc bệnh. (4)

Bệnh u não tế bào hình sao có nguy hiểm không?

Một số u tế bào hình sao là những khối u não cực kỳ “hung hãn”. Chúng được gọi là u nguyên bào thần kinh đệm và rất khó điều trị. Tuy nhiên, phẫu thuật cắt bỏ u tế bào hình sao hung hãn có thể mang đến lợi ích cho người bệnh, giúp làm giảm bớt các triệu chứng liên quan đến khối u và kéo dài thời gian sống sau khi cắt bỏ triệt để.

Bệnh u sao bào sống được bao lâu?

Những yếu tố chính quyết định thời gian sống sau khi chẩn đoán mắc u tế bào hình sao gồm có: (5)

• Cấp độ khối u/mô học:
  • Các khối u não tế bào hình sao độ 1 phần lớn được chữa khỏi (tỷ lệ sống sót sau nhiều năm là 96%) bằng phương pháp phẫu thuật.
  • Người bị khối u não tế bào hình sao độ 2 có thời gian sống trung bình chung là 8 năm. Sự hiện diện của đột biến IDH1 có liên quan đến khả năng sống sót lâu hơn.
  • Người bị khối u não tế bào hình sao độ 3 có thời gian sống trung bình là 3 - 5 năm.
  • Người bị khối u não tế bào hình sao độ 4 có thời gian sống trung bình là 15 tháng.
• Mức độ phẫu thuật cắt bỏ: Mặc dù không thể cắt bỏ hoàn toàn các khối u độ 2 - 4 do chúng đã xâm nhập lan tỏa vào não bình thường. Thế nhưng việc cắt bỏ phần lớn khối u về mặt vĩ mô có thể giúp gia tăng đáng kể khả năng sống của người bệnh. Đối với u sao bào não ác tính, tỷ lệ sống sót tăng lên sau khi cắt bỏ tối thiểu 80% khối u và tiên lượng được cải thiện từng bước khi mức độ cắt bỏ đạt tới 95 - 100%.
• Sử dụng xạ trị bổ trợ và hóa trị.
• Độ tuổi: Người bệnh trẻ tuổi thì có khả năng sống lâu hơn.
• Tình trạng chức năng: Triệu chứng tối thiểu/chức năng thần kinh bình thường có liên quan đến khả năng sống sót lâu hơn.

Cách chẩn đoán bệnh u sao bào não

Để chẩn đoán u sao bào não, bác sĩ sẽ hỏi về những triệu chứng lâm sàng của người bệnh, các yếu tố bệnh nền trước đây có thể làm suy yếu hệ thống miễn dịch. Bác sĩ cũng có thể hỏi về tiền sử gia đình, thói quen và lối sống liên quan đến bệnh u não tế bào hình sao. (6)

Các bác sĩ sẽ sử dụng một bài kiểm tra thần kinh để chẩn đoán u não tế bào hình sao. Qua đó, bác sĩ có thể phát hiện người bệnh có những thay đổi về thị giác, thính giác, khả năng giữ thăng bằng, phối hợp, sức mạnh và phản xạ hay không.

Bác sĩ cũng có thể chẩn đoán bệnh u sao bào não thông qua những phương pháp chẩn đoán hình ảnh. Mỗi phương pháp cung cấp thông tin chi tiết để giúp bác sĩ xác nhận sự hiện diện, vị trí và loại khối u có thể xuất hiện. Hoặc bác sĩ cũng có thể lấy mẫu khối u mang đi làm xét nghiệm để khẳng định đó có phải là u não tế bào hình sao hay không?

• Chụp MRI để chẩn đoán u tế bào hình sao: Chụp cộng hưởng từ (MRI) là phương pháp chẩn đoán hình ảnh phổ biến mà các bác sĩ sử dụng để chẩn đoán khối u não nói chung và u sao bào nói riêng. Kỹ thuật này sử dụng sóng vô tuyến và nam châm để tạo ra hình ảnh về cấu trúc não. Bác sĩ/kỹ thuật viên có thể thực hiện kỹ thuật quét này bằng cách tiêm thuốc nhuộm tương phản vào cánh tay của người bệnh nhằm giúp hiển thị khối u rõ ràng hơn. Các bác sĩ sử dụng 2 loại MRI chính để chẩn đoán u sao bào - u nguyên bào thần kinh đệm:
  • MRI chức năng: Lập bản đồ hoạt động của não bằng cách đánh giá cấu trúc não và phát hiện những thay đổi trong lưu lượng máu.
  • MRI tưới máu: Xác định các phần não có lưu lượng máu ít hơn, dấu hiệu tiềm ẩn của khối u chặn đường đi.

• Chụp CT để chẩn đoán u tế bào hình sao: Một số người không thể chụp MRI vì nam châm gây nhiễu các thiết bị y tế được cấy ghép như máy điều hòa nhịp tim và ốc tai điện tử. Chụp cắt lớp vi tính (CT) kết hợp nhiều tia X có thể cung cấp cho bác sĩ cách khác để xem xét cấu trúc trong não, trong đó có khối u.
• Sinh thiết để chẩn đoán u thần kinh đệm: Bác sĩ có thể thực hiện sinh thiết để xác định chẩn đoán u tế bào hình sao. Sinh thiết cũng cung cấp thông tin giúp hướng dẫn các quyết định điều trị.

Trong quá trình sinh thiết, bác sĩ sử dụng một cây kim nhỏ để lấy tế bào ra khỏi khối u. Bác sĩ nhìn vào các tế bào dưới kính hiển vi để xác nhận rằng mô mẫu là ung thư hay không. Dựa trên thông tin này, bác sĩ sẽ xác định mức độ của khối u, sự nguy hiểm của nó.

Cách điều trị u não tế bào hình sao

Những người mắc u sao bào não nên được điều trị ở các bệnh viện lớn, có đầy đủ chuyên khoa liên quan như thần kinh, phẫu thuật thần kinh, bác sĩ vật lý trị liệu, bác sĩ tâm lý…

Hầu hết u tế bào hình sao ở người lớn đều là ác tính và cần được điều trị ngay lập tức. Nếu không được điều trị, một số u tế bào hình sao hung hãn có thể gây tử vong trong vòng vài tuần hoặc vài tháng.

Các phương pháp điều trị u sao bào có thể bao gồm phẫu thuật đơn thuần hoặc kết hợp với hóa trị, xạ trị và/hoặc xạ phẫu định vị. Mặc dù việc cắt bỏ hoàn toàn khối u não tế bào hình sao thông qua phẫu thuật là biện pháp lý tưởng. Thế nhưng u tế bào hình sao ở người lớn có xu hướng có rìa lan tỏa và thâm nhiễm vào mô não xung quanh khiến việc loại bỏ hoàn toàn thường khó thực hiện được.

Nếu không thể cắt bỏ toàn bộ khối u, bác sĩ phẫu thuật thần kinh có thể loại bỏ càng nhiều khối u càng tốt trong phạm vi an toàn để giảm áp lực trong sọ cũng như hạn chế sự tác động lên mô não xung quanh. Điều này sẽ làm giảm nguy cơ bị co giật, hạn chế nguy cơ gặp biến chứng và cho phép sử dụng các phương pháp điều trị khác.

Phẫu thuật là bước đầu tiên trong phác đồ điều trị u tế bào hình sao vì phương pháp này mang đến hai lợi ích quan trọng. Thứ nhất là lấy được mô khối u để xác định chẩn đoán. Thứ hai, nó mang lại khả năng loại bỏ càng nhiều khối u một cách an toàn càng tốt để giảm tối đa kích thước, tạo điều kiện đáp ứng với các liệu pháp bổ trợ khi được chỉ định. Quyết định thực hiện sinh thiết đơn giản hay cắt bỏ hoàn toàn phụ thuộc vào nhiều yếu tố. Đặc biệt là phụ thuộc vào tình trạng lâm sàng và sức khỏe của người bệnh cũng như mức độ dự đoán về khả năng cắt bỏ khối u.

Một số công cụ, phương thức quan trọng để tối đa hóa hiệu quả, sự an toàn của ca phẫu thuật u sao bào não gồm có:

• Định vị thần kinh: Về bản chất, đây là một hệ thống dẫn đường đi tới khối u não tế bào hình sao, gọi là hệ thống định vị thần kinh Navigation. Hệ thống Navigation giống như hệ thống chỉ đường trên bản đồ (GPS) cho não. Áp dụng hệ thống này làm tăng đáng kể độ chính xác khi phẫu thuật và giảm thiểu nguy cơ khiến vùng não bình thường bị tổn thương. Bệnh viện Đa khoa Tâm Anh TP.HCM đang sở hữu hệ thống định vị thần kinh Neuro-Navigation ứng dụng trí tuệ nhân tạo thế hệ mới nhất, giúp hỗ trợ phẫu thuật u sao bào não thành công cao.
• Robot mổ não ứng dụng trí tuệ nhân tạo: Robot mổ não Modus V Synaptive đang được ứng dụng tại Bệnh viện Đa khoa Tâm Anh có khả năng cho phép bác sĩ thấy rõ các bó sợi thần kinh trong mối tương quan với khối u não tế bào hình sao, từ đó mổ mô phỏng, chọn đường tiếp cận khối u an toàn nhất, không làm tổn thương các bó dẫn truyền thần kinh và mô não lành xung quanh.
• Hệ thống theo dõi sinh lý thần kinh trong phẫu thuật (IONM): Cụ thể, hệ thống có các kỹ thuật như ghi điện thế gợi vận động (MEP) và ghi điện thế gợi cảm giác (SSEP), giúp trực tiếp theo dõi, cảnh báo nguy cơ tác động vào các dây thần kinh trong quá trình bác sĩ mổ lấy u não tế bào hình sao, từ đó bác sĩ kịp thời điều chỉnh.
• Thuốc nhuộm huỳnh quang: Các khối u sao bào, đặc biệt là những khối u ở mức độ cao hơn có đặc điểm hấp thụ một số loại thuốc nhuộm nhất định được tiêm vào tĩnh mạch người bệnh ngay trước khi phẫu thuật. Bằng cách này, mô khối u được nhuộm màu bởi thuốc nhuộm, trong khi não bình thường thì không. Điều này cho phép bác sĩ xác định chính xác hơn những gì nên cắt bỏ và những gì nên giữ nguyên.

Bên cạnh phẫu thuật, u não tế bào hình sao còn có thể được điều trị bằng các liệu pháp:

• Dùng thuốc steroid: Dexamethasone là thuốc được lựa chọn để làm giảm các triệu chứng do sưng não thường liên quan đến khối u sao bào não. Nó là một loại thuốc rất hiệu quả, hoạt động nhanh chóng và đáng tin cậy.
• Hóa trị bằng TMZ: Temozolomide (TMZ) là loại thuốc được dùng bằng đường uống và hoạt động bằng cách sửa đổi DNA của tế bào khối u tế bào hình sao. Tác động này gây ra sự phá vỡ và hậu quả là tế bào chết, trừ khi các cơ chế sửa chữa DNA khắc phục được thiệt hại. TMZ hiện là phương pháp điều trị đầu tiên được thiết lập tốt cho mọi u tế bào hình sao ở độ 3 hoặc 4 và đôi khi cũng được sử dụng cho các khối u độ 2 (khi chúng không được cắt bỏ hoàn toàn trong phẫu thuật hoặc nếu phân tích di truyền của chúng không thuận lợi).
• Xạ trị: Xạ trị là phương pháp điều trị cơ bản cho u tế bào hình sao trong nhiều năm qua và mang lại hiệu quả cao, tối thiểu là trong vài tháng đầu sau khi chữa trị. Bức xạ cũng hoạt động bằng cách làm hỏng DNA của các tế bào, tiêu diệt khối u.

• Thuốc chống động kinh: Levetiracetam (Keppra) là loại thuốc được sử dụng rộng rãi. Nó thường chỉ dành riêng cho những người bệnh đã trải qua ít nhất một cơn động kinh.

Ngoài ra, để điều trị u não tế bào hình sao và đặc biệt là u nguyên bào thần kinh đệm các bác sĩ còn tìm ra những chiến lược mới giúp nâng cao khả năng sống sót cho người bệnh, ví dụ như:

• Các liệu pháp nhắm mục tiêu: Ngày nay, phần lớn các trung tâm điều trị lớn đều có thể thực hiện phân tích di truyền của các mô khối u, kể cả u sao bào não. Qua đó thu được các dấu hiệu phân tử dành riêng cho người bệnh, có thể giúp bác sĩ xác định loại thuốc tối ưu để điều trị khối u.
• Liệu pháp miễn dịch: Miễn dịch yếu là nền tảng cho sự phát triển và tiến triển của u não tế bào hình sao. Vì lý do này, một nỗ lực lớn hiện đang được tiến hành để tìm ra các chiến lược tăng cường hệ thống miễn dịch chống lại khối u. Điều này hiện đang được nghiên cứu ví dụ vắc-xin chống ung thư, dùng tế bào miễn dịch biến đổi gen tiêm cho người bệnh thông qua cách truyền tĩnh mạch hoặc sử dụng thuốc kích hoạt hệ thống miễn dịch.

Bệnh u sao bào não có thể phòng ngừa không?

U não tế bào hình sao thường không có nguyên nhân rõ ràng. Do đó không thể làm gì để phòng tránh hoàn toàn bệnh u não tế bào hình sao.

Trong hầu hết trường hợp, các nhà khoa học chưa chứng minh được tại sao trẻ em lại phát triển u tế bào hình sao cấp độ cao. Chúng ta không thể làm gì để ngăn điều này xảy ra. Một số hội chứng di truyền nhất định, chẳng hạn như bệnh u xơ thần kinh, bệnh xơ cứng củ và hội chứng Li-Fraumeni có liên quan đến u tế bào hình sao ác tính. Thế nhưng đối với hầu hết trẻ em, những khối u này xảy ra mà không xác định được nguyên nhân. (7)

Để đặt lịch thăm khám, điều trị bệnh tại Hệ thống Bệnh viện Đa khoa Tâm Anh, Quý khách vui lòng liên hệ:

U sao bào não là bệnh lý nguy hiểm, có thể đe dọa đến tính mạng. Do đó, ngay khi có triệu chứng nghi ngờ bị u não tế bào hình sao, người bệnh cần nhanh chóng đến cơ sở y tế uy tín thăm khám.